اشاره: مجموعه‌داری برای خیلی‌ها یک تفنن است و برای برخی یک حرفه. عده‌ای از سر ذوق و علاقه‌ی شخصی و به منظور سرگرمی برای خود کلکسیون می‌سازند و عده‌ای با شناخت، مطالعه و تحقیق به سراغ جمع‌آوری آثار مورد علاقه خود می‌روند. این آثار هرچیزی می‌تواند باشد. از قوطی کبریت گرفته تا فندک زیپو و تمبر، سکه، اسکناس، تابلو و … هرکسی با هر سطح درآمدی و از هر جایگاهی می‌تواندمجموعه‌دار و کلکسیونر بشود. بسیاری از مجموعه‌داران امروزی بدون سرمایه‌ی خاص و بدواً از سرعلاقه به سراغ جمع‌آوری مجموعه رفتند.
متاسفانه عده‌ی زیادی از مجموعه‌داران حرفه‌ای که با انگیزه شخصی و رویکرد تجاری به جمع آوری مجموعه‌ها می‌پردازند، متوجه خواستگاه و اهمیت فرهنگی این مجموعه‌ها برای دیگران نیستند. ما با این افراد کاری نداریم.
در این پروژه می‌خواهیم به سراغ کسانی برویم که علاوه بر علاقه و میل شخصی به اهمیت کار خود واقفند و حاضرند تجربیات و اطلاعات خود را در اختیار دیگران بگذارند. و حفظ و نگهداری میراث فرهنگی برایشان اهمیت دارد.
ازاینرو در هر شماره به سراغ یکی از این افراد می‌رویم و به بررسی آثار هنرمندان و مجموعه‌دارانی می‌رویم که به شان و جایگاه آنچه جمع‌آوری کردند واقفند. در اولین جستار از این سری مطالب «باشگاه کلکسیونرها» سراغ پرویز تناولی رفتیم و حال در دومین سری به معرفی مشهورترین کلکسیونر تمبر ایرانی (خانواده فرح بخش) می‌پردازیم.
زحمت اجرای این پروژه در آوانگارد به عهده آقای «محسن مهتدی» ست.
مجموعه داران بزرگ: فریدون نوین فرح بخش
بقلم: محسن مهتدی (کارشناس ارشد پژوهش هنر)
سه نسل از یک خانواده، کار و حرفه‌ی خود را در یک واژه پنچ حرفی خلاصه کرده‌اند: تمبر
«درسم که تمام شد، خیلی با خودم فکر کردم و چرتکه انداختم. آن موقعمدرک لیسانس مثل حالا بی‌ارزش نبود؛ می‌توانستم برای خودم کار دولتی بگیرم و بادرآمد خوب و مزایا مشغول به کار شوم اما دیدم زندگی بدون این تمبرها و خارج ازدنیای نقش و رنگ آنها برایم بی‌معنی است. این شد که سال ۱۳۳۵، مدرک زبانم را قابگرفتم و به دیوار زدم. مغازه‌ای در خیابان اسلامبول گرفتم و کارم را به طور مستقل شروع کردم»
این اظهارات فریدون فرحبخش بزرگترین کلکسیونر تمبر در ایران است. کار او و پدرش و فرزندش آرشیو کردن «تاریخ مصور» ایران است. از مقامات عالیتربه حکومتی گرفته تا کودکان علاقمند به دنیای اسرارآمیز تمبر، طیف متنوعی از مشتر آقای فرح بخش بودند. به عنوان مثال مجموعه داران حرفه‌ای وبزرگی نظیر «حاج حسین ملک» ، «دکتر محمد دادخواه» و «یوسف چایچی» از مشتریان این خانواده‌اند. آقای فریدون فرحبخش سال ن۹۱ فوت کرد و اکنون فرزندش کار پدر را ادامه می‌دهد.
اما خانواده فرحبخش شهرت و اعتبار خود را مدیون فریدون نوین فرحبخش است.
او کامل‌ترین مجموعه تمبرهای منتشر شده در ایران را در کلکسیون خود گردآوری کرده است. و ۵ مجموعه بی‌نظیر و گرانقیمت وی تا بحال جوایز بسیاری در فستیوال های جهانی برایش به ارمغان آورده است. مرحوم فرحبخش در مورد ویژگی‌‌های مجموعه تمبرهای ایرانی‌اش که اولین بار پای او را به محافل کلکسیونرهای اروپایی باز کرد می‌گوید:
«اولین مدال طلا را در صوفیه بلغارستان گرفتم. این به خاطر داشتن کامل‌ترین مجموعه تمبر ایران بود. من اولین سریتمبرهای ایران که شامل یک دوره ۱۰ساله معروف به شیر وخورشید است را دارم. مجموعهکامل تمبرهای هوایی که در پست هوایی از اواخر دوره احمد شاه شروع می‌شود هم متعلقبه من است. کلکسیون‌های کاملی هم از پاکتهای نامه، از اولین سری‌ای که در ایرانآمد تا حالا را دارم»
مرحوم فرحبخش آنطور که فرزند ایشان نقل می‌کنند روی تمبرهای این ۵ مجموعه نفیس بسیار حساس بود و حاضر نمی‌شد حتی در قبال مبالغ گزاف هم کلکسیون خود را ناقص کند.
به احتمال بسیار زیاد کسی در ایران نیست که مجموعه کامل «شیر و خورشید» و تمبرهای «پست هوایی» عصر قاجار را به‌صورت کامل داشته باشد و تا بحال گرانترین مبلغ پیشنهادی برای خرید این دو مجموعه دو میلیون دلار (شش میلیارد تومان) بود که البته پذیرفته نشده!
اما جالب است بدانید که پشت پرده انتشار تمبرهای گرانقیمت ایرانی روایتهای جالب و دردناکی از تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران نهفته است. گرانترین تمبرها در ایران معمولا آنهایی‌ست که بصورت اتفاقی یا در مدت کوتاهی منتشر شده و سپس انتشار آنها متوقف شده است.
مثلا در سال ۱۲۷۹ هجری دوران نفوذ انگلستان در بوشهر (و مبارزات رئیس علی‌دلواری) دولت انگلستان یک سورسارژ (مهر مخصوص) روی تمبرهای ایرانی می‌زند که روی آن نوشته شده:
British under Boushehr Accoupation
تمبرهایی که به این شکل سورشارژ شدند بسیار محدود و کمیابند و هیچکدامشان پایین تر از پنجاه میلیون‌تومان معامله نمی‌شوند.
ویا نمونه‌ای دگر از این تمبرها در مشهد منتشر شده است.
در دوران قاجار و پهلوی اول نهادهای مدرن ایرانی (نظیر گمرک، مالیه، صحیه پست و…) که افتتاح شد، کسی از شیوه اداره و کارکرد این نهادها مطلع نبود و از همین روی دولت مجبور بود برای اداره این نهادها به اجانب روی بیاندازد.
در یکی از این موارد یک مستشار بلژیکی که بعنوان مسئول اداره پست شهر مشهد گماشته شده بود، به دلیل کمبود تمبر در ایران خود اقدام به طراحی و چاپ تمبرهایی محلی می‌نماید که کم کم پایشان به تهران نیز باز می‌شود. تا اینکه دربار از این موضوع مطلع شده و جلوی انتشار و توزیع این تمبرها را می‌گیرد و مستشار بی‌نوا را نیز دیپورت می‌کند. اکنون تعداد بسیار بسیار معدودی از این تمبرها در دست عده‌ای از کلکسیونرها باقی مانده‌است که اغلب مهر خورده‌اند و غالبا فروخته نمی‌شوند چون روز به روز و سال به سال بر قیمت این تمبرها افزوده می‌شود. نمونه مهر نخورده این تمبر تقریباً نایاب است و قیمت هم ندارد!
داستان انتشار تمبر در ایران
از قرار معلوم تمبر نیز از دستاوردهای فرنگی‌ست که به خواست ناصرالدین‌شاه و بعد از سفر وی به فرانسه و توسط دیزاینری فرانسوی بنام «بار» منتشر شده. البته گویا پیش از آن شخصی بنام ریستر نیز این کار را نجام داده بود اما گویا نتیجه‌آن چندان خوشایند دولت ایران نبود.
بار از هر ۵ قالبی که برای هر قیمت طراحی کرده بود، یک نمونه برداشت. یعنی از نمونه‌یک شاهی قالب اول، نمونه دو شاهی قالب دوم، نمونه هشت شاهی قالب سوم و از نمونه چهارشاهی قالب چهارم را برداشت و از هر رقم چهار کلیشه به ایران فرستاد.
از این نمونه ها اولین سری رسمی تمبرهای ایران معروف به سری باقری چاپ شده اند بین سال ۷۰ _ ۱۸۶۸ بعد از اینکه این تمبرها در تیراژ لازم چاپ می‌شدند آنها را می‌بریدند، به دسته‌های صدتایی تقسیم میکردند و روی تمبر رویی کلمه «یک صد عدد» نوشته می شد. از این تمبرها هم تعدادی باقی مانده است که این مساله را ثابت می‌کند. اما نکته جالب اینجاست که در ایران وقتی خواستند تمبرها را چاپ کنند هر نمونه قیمت را به صورت بلوک کنار هم گذاشتند یعنی یک شاهی‌ها را به صورت دو در دو کنار هم قرار دادند. از نمونه بلوک کامل یک شاهی ۲ نمونه باقی مانده است.
و چون تمبرهای ایران با دست چاپ می‌شد از این جذابیت‌ها و معماها زیاد دارد. حالا تغییر کاغذ، رنگ‌های کاغذها، رنگ چاپ و غیره را هم اضافه کنید.
مشکل تمبرهای سری اول باقری، این بود که حروف انگلیسی برای قیمت نداشت. در چاپ دوم، زیر شکم شیر به انگلیسی قیمت تمبرها را اضافه کردند و چون این کار باز هم با دست روی قالب‌ها انجام شد، به تفاوت‌ها اضافه کرد. البته دیدن این تفاوت‌ها نیاز به دقت دارد و اگرچه کسانی که در کار جمع کردن تمبر هستند، این تفاوت‌های جزیی را به راحتی می‌بینند.
هیچ دلیل منطقی‌ای برای شهرت تمبرهای شیروخورشید در ایران بنام «باقری» وجود ندارد. وجود ندارد. این هم از همان نکات مبهم چاپ تمبر در ایران است. ما در آن دوره نه چاپخانه‌ای به نام باقری داشتیم، نه شخصی به این اسم، نه خیابان و نه پستخانه‌ای.
این احتمال وجود دارد که، تمبرهای بار که توسط فرانسوی‌ها وارد ایران شد، با همان لهجه فرانسوی خوانده می‌شد یعنی «ر» آن را بین «ق» و «ر» تلفظ میکردند و ایرانی‌ها چون نمی‌توانستند آن را راحت ادا کنند، به آن باقری گفتند.
اما بعد از اینکه عددها به لاتین زیر شکم شیر نوشته شد،شده بود و جالب‌تر اینجا بود که این بار قالب‌ها را به صورت بلوک نبستند، به صورت ردیفی در کنار هم قرار دادند و هر بار که آنها را باز میکردند تا جوهرشان را پاک کنند، جای قالب‌ها جابه‌جا می‌شد و ترکیب‌های جدیدی به وجود می‌آمد. مثلا قالب A یک بار در کنار B بود، یک بار در کنار D . مرحوم دکتر دادخواه از مجموعه‌داران تمبر ایرانی است که تحقیقات زیادی درباره تمبرهای شیر و خورشید انجام داد و انواع مختلف آنها را شناسایی کرد. او زحمت زیادی برای شناسایی تمبرهای ایرانی کشید و هنوز هم بعد از سال‌ها، نمونه‌هایی پیدا نشده که به نمونه‌های شناسایی شده او اضافه شود. او اطلاعاتش را در سال۱۳۳۹ در کتابی با تیراژ ۱۰۰ نسخه به نام تمبرهای اولیه شیر و خورشید ایران چاپ کرد. در آن کتاب علاوه بر اطلاعات تمبرهای شیر و خورشید، تعداد سری‌ها و تمبرهایی که در مجموعه‌های مختلف بود نیز آورده شده است. به دومین سری که به صورت ردیفی کنار هم چاپ شده بود، سری «کاردی» می‌گفتند. چون بین این تمبرها را با کارد یا ابزار تیزی سوراخ‌سوراخ کرده بودند تا راحت از هم جدا شود. این تمبرها در سال ۱۸۷۵ چاپ شده‌اند.
و در حال حاضر فقط دو نمونه بلوک از هم جدا نشده از تمبرهای سری باقری مانده است.
ملاک قیمت گذاری تمبرها
برخلاف ذهنیت عوام که گمان می‌کنند قدمت یک تمبر مشخص کننده ارزش مالی آنست، تعداد نسخه‌های موجود از آن تمبر است که قمیت آن تمبر را معین می‌کند. مثلا:
این تمبرها را غالباً به عنوان اولین و ارزشمندترین سری تمبرهای ایرانی می‌شناسند. این تمبرها در تیراژ تنها ۵۰۰ نسخه و در عصر قاجار منتشر شده است. و جالبست بدانید که قیمت مهر خورده آن بالاتر از نمونه مهرنخورده آنست. که علت آن به تعداد نسخه‌های موجود از این تمبر در جهان بر می‌گردد.
آنطور که فرزند مرحوم فرخ‌بخش نقل کرده‌اند از این سری شیر خورشید تنها ۶ قطعه مهر نخورده و ۳ قطعه مهرخورده وجود دارد. برای خرید این تمبرها (اگر به فرض محال توانستید صاحبانش را راضی بکنید) باید بدانید که با مبلغی پایین‌تر از ۴۰۰ میلیون تومان نمی‌شود طرف آنها رفت!
جالب است بدانید که یکی از کامل‌ترین نسخه‌های شیر و خورشید را که در نمایشگاه جهانی تمبر در استامبول ارائه شده و جایزه معتبر «گرند پری» را صاحبش به ارمغان آورد، در دست یک مجموعه دار اسرائیلی‌ست.
ارزش پاکتهای پستی
تمبرها منتشر می‌شوند تا روی پاکتها و محصولات پستی چسبانده شوند و شاید برای شما جالب باشد که بدانید علاوه بر خود تمبرها، پاکتهای ممهور آنها نیز بسیار ارزشمند و ذی‌قیمت هستند.
عکس بالا تصویر یکی از اولین پاکتهای تمبر موجود در ایران است که قالب قیمت گذاری هم نیست.
«زن ها از تمبر خوش‌شان نمی‌آید»
این واقعیتی‌ست که مرحوم فرحبخش و پدرش به نیکی آن را دریافته‌اند اما ماحصل تلاش این خانواده برای جمع آوری نسخه‌های منتشره در ایران بوده که نام آنها را در میان کلکسیونرهای ایرانی مطرح کرده است.
خانواده فرحبخش تقریبا هرسال کتابی را منتشر می‌کنند که درآن نمونه تمبرهای منتشر شده در ایران به همراه مشخصات و قیمت آنها آورده شده است. این کتاب معمولا یکی از مهمترین منابع ارزشگذاری قیمت تمبرها در ایران محسوب می‌شود و به نوعی عصای دست مجموعه داران است.
تمبر پژواک تاریخ است
کسی که قصد جمع‌آوری تمبر و کلکسیونر شدن را داشته باشد باید از تاریخ ایران مطلع باشد. ارزش بسیاری از تمبرها زمانی برای شما مشخص می‌شود که از پیشینه تاریخی، نحوه و تعداد قطعه‌های منتشر شده از آن مطلع باشید.
ارزش هر چیزی به اطلاعاتی است که از آن داریم. شاید با ارزش‌ترین اشیا دنیا اگر آگاهی و اطلاعی درباره آن نداشته باشیم، در نظرمان بی‌مقدار باشد. اما زمانی که حتی یک جمله از آن می‌شنویم برای‌مان مهم می‌شود. شاید تمبر شیر و خورشید تا امروز برای شما فقط یک تمبر بود و اگر گوشه خیابان هم می‌افتاد اهمیتی برای‌تان نداشت. اما قطعا از امروز به بعد چنین نخواهد بود. اطلاعات است که ارزش هر چیزی را در نظر شما بالا و پایین می‌برد.
چه اینکه هر چیزی که تمبر را متفاوت و منحصر به فرد کند به ارزش آن می‌افزاید. مثلا اگر گوشه‌ای از آن چاپ نشود یا در تمبرهای شیر و خورشید گاهی کاغذ‌های تمبر که خراب می‌شد آن را پشت و رو میکردند و دوباره پشت آن را تمبر چاپ میکردند. چند نمونه هم از این تمبرهای چاپ دورو باقی مانده است. این‌ها تمبر شما را استثنایی می‌کند./
پایان
پانوشت: دکتر محمد دادخواه مجموعه‌دار دیگریست که در شماره بعد به سراغش خواهیم رفت.
مطالب مرتبط:
مجموعه داران بزرگ: پرویز تناولی
درود بر نویسنده خوش قلم مقاله
بنده بیست سال شاگرد و مشتری فروشگاه ۹۰ ساله روانشاد فریدون نوین فرح بخش(پدر تمبر ایران) بودم. ایشان انسانی بزرگ منش بودند که باعث افتخار آفرینی فراوان برای ایران شدند. بیش از ۸۵ بار در نمایشگاه های جهانی و آسیایی تمبر، پرچم ایران به واسطه مدال های رنگارنگ ایشان بالا رفته و صدها هزار نسخه کتاب و کاتلوگ های ایشان که دوزبانه(فارسی-انگلیسی) و با هزینه شخصی چاپ میکردند در جای جای گیتی پراکنده است.رکورد ایشان در کسب مدال وحضور در نمایشگاه های تمبر در جهان دست نیافتنیست.
روحت شاد
پاینده ایران